เรื่องที่จะเล่าสู่กันฟังนี้ เริ่มตั้งแต่วันที่ 10 ธันวาคม 2485 (เมื่อ 30 ปีมาแล้ว) ซึ่งเป็นวันทําพิธีเปิดดําเนินธุรกิจ ธปท. ตามพระราชบัญญัติธนาคารแห่งประเทศไทย พุทธศักราช 2485 และวันนั้นก็ตรงกับวันสําคัญของชาติเพราะเป็นวันรัฐธรรมนูญ ตัวตึกอันสง่างามในสมัยนั้น ซึ่งตั้งอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาปากคลองผดุงกรุงเกษม สุดถนนสี่พระยา ถูกตบแต่งด้วยธงทิวปลิวไสว มีกระโจมพิธีตั้งอยู่ที่สนามหญ้าราบเรียบเขียวขจีอยู่เบื้องหน้า ซึ่ง ณ สถานที่นี้ เป็นที่ประกอบพิธี โดยจะได้เปิดเป็นที่ทําการของธนาคารแห่งประเทศไทย และตัวตึกอาคารหลังนี้ แต่เดิมนั้นเป็นที่ทําการธนาคารฮ่องกงและเซี่ยงไฮ้ ฯ แต่ในเวลานั้นรัฐบาลไทยได้ประกาศสงครามกับบริเตนใหญ่ หรือสหราชอาณาจักร ธนาคารดังกล่าวจึงเป็นทรัพย์สินของชนชาติศัตรูที่ถูกยึด และได้นํามาใช้เป็นที่ตั้งของธนาคารแห่งประเทศไทยในขณะนั้น

พวกเราบรรดาพนักงานมากันแต่เช้าต่างสดใสร่าเริง แต่งตัวเป็นระเบียบเรียบร้อย ขนาดพนักงานหญิง ต้องสวมถุงเท้า ซึ่งดูเหมือนครั้งนั้นจะมีอยู่เพียง 2-3 คนเท่านั้น เมื่อรวมพนังานทั้งสิ้นแล้วก็มีอยู่ไม่กี่สิบคน ยืนเข้าแถวรอรับท่านผู้เป็นประธาน คือ ท่านจอมพล ป. พิบูลสงคราม เมื่อผ่านการกล่าวรายงาน และกล่าวตอบตามธรรมเนียมของพิธีเปิดกันแล้ว ท่านผู้เป็นประธานก็เดินขึ้นตึกไปไขกุญแจทองคํา (คงเป็นเพียงชุบหรือกาไหล่) เปิดประตูอาคารชั้นล่าง และประตูอื่น ๆ ด้านหน้าก็เปิดออกพร้อมกันในวาระนั้นด้วย เพราะมีเจ้าหน้าที่กํากับประตูคอยเปิดให้พร้อมกัน แล้วพระสงฆ์ก็สวดชยันโตเพื่อความเป็นศิริมงคล ทุกคนที่มาร่วมในพิธี ต่างก็ได้รับแจกเหรียญดีบุกเป็นที่ระลึก ซึ่งด้านหน้ามีตราธนาคาร ด้านหลังมีอักษรว่า "พิธีเปิดธนาคารแห่งประเทศไทย จอมพล ป. พิบูลสงคราม 10 ธันวาคม 2485" ซึ่งในปัจจุบันนี้ก็ได้กลายเป็นของหายากมากอยู่ ในงานนี้มีเพียงการเลี้ยงน้ำชาเท่านั้น เพราะอยู่ในระยะที่ภัยทางอากาศกําลังเริ่มคุกคาม กลางคืนต้องพรางไฟ 

พนักงาน
พนักงานธนาคารในขณะนั้นส่วนใหญ่เป็นผู้ที่ได้ลาออกมาจากการเป็นข้าราชการ เพราะเมื่อยังเป็นสํานักงานธนาคารชาติไทยอยู่นั้นเป็นผู้ที่ถูกยืมตัวให้มาปฏิบัติราชการในสํานักงานนี้ จากกรมกองต่าง ๆ อาทิเช่น จากกรมบัญชีกลาง กรมศุลกากร กรมสรรพากร และกองเงินตรา กระทรวงการคลัง จึงต้องลาออกเพื่อเป็นพนักงานของธนาคารแห่งประเทศไทย และบรรดาพนักงานในสมัยนั้นจะต้องแต่งกายชุดสากลและสวมหมวกมาทํางานเช่นเดียวกับข้าราชการ แต่ข้าราชการมีทางเลือกแต่งเครื่องแบบตรวจการได้ แม้ขณะนั้นจะอยู่ในระหว่างสงคราม บางรายจําเป็นต้องอพยพครอบครัวออกไปอยู่ชานพระนครหรือจังหวัดใกล้เคียง ซึ่งจะสวมชุดสากลในการเดินทางไม่ได้ แต่เมื่อมาถึงที่ทํางานแล้ว ก็จะต้องเปลี่ยนเป็นชุดสากล

เนื่องจากที่ทํางานอยู่ในย่านสี่พระยา ในสมัยนั้น ถือกันว่าแถบสี่พระยา ลงไปถึงบางรัก เป็นย่านของฝรั่ง ซึ่งมีบริษัทห้างร้านใหญ่ ๆ ตั้งอยู่ การหาอาหารกลางวันหากไปในแถบนั้นแล้ว อาหารราคามักจะสูง หากต้องการประหยัดแล้วก็จะต้องเดินข้ามสพานพิทยเสถียร (หรือเรียกกันว่าสพานเหล็กล่าง) ไปย่านตลาดน้อย เพราะ อาหารราคาเยากว่า ในการออกนอกบริเวณธนาคารเพื่ออาหารกลางวัน พนักงานก็จะต้องสวมเสื้อนอกสวมหมวกให้เป็นระเบียบเรียบร้อย เช่นเดียวกันด้วย

บรรดาธุรกิจของธนาคารที่มีบทบาทสําคัญในระยะนั้น ส่วนใหญ่ก็เป็นเรื่องที่เกี่ยวกับการควบคุมการแลกเปลี่ยนเงิน การออกพันธบัตร และเรื่องจัดการธนบัตร เพราะประเทศชาติกําลังตกอยู่ในภาวะสงคราม ดังได้กล่าวมาแล้วว่าภัยทางอากาศกําลังเริ่มคุกคาม นอกจากในพระนครจะถูกโจมตีในเวลากลางคืนถี่ยิ่งขึ้น ซึ่งเป็นเหตุให้ต้องอพยพครอบครัวและตัวเองออกไปอยู่ชานพระนครและจังหวัดที่ใกล้เคียง ทําให้การเดินทาง มาทํางานลําบากยิ่งขึ้นแล้ว บางครั้งก็มีเครื่องบิน มาโจมตี ในเวลากลางวันอีกด้วย ตึกอาคารแห่งนี้มีชั้นใต้ดิน สำหรับเป็นที่เก็บเอกสาร แต่ในยามนั้นได้ใช้เป็นหลุมหลบภัยทางอากาศเป็นอย่างดี เมื่อสัญญาณภัยทางอากาศดังขึ้น พนักงานทั้งธนาคาร (ซึ่งขณะนั้นมีไม่มากนัก) จะรีบพากันวิ่งลงไปหลบภัย และได้จัดแบ่งหน้าที่พนักงานชายเป็นเวรให้มีหน้าที่ที่จะช่วยดับไฟ ในเมื่อธนาคารอาจถูกระเบิดเพลิงโดยมีถังทราย และพลั่วตัก เป็นเครื่องมือไว้ตามจุดต่าง ๆ และจัดพนักงานหญิงให้มีหน้าที่ปฐมพยาบาล เพราะภายหลังเริ่มมีพนักงานหญิงมากขึ้นแล้ว

วังบางขุนพรหม

เมื่อสงครามใกล้จะสิ้นสุดลง ในปี 2488 ธนาคารได้ย้ายที่ทําการมาอยู่ ณ วังบางขุนพรหม ซึ่งก็ตั้งอยู่ริมแม่น้ําเจ้าพระยาเช่นเดียวกันอีก แต่อยู่เหนือลําน้ำขึ้นมามาก และมีอาณาบริเวณกว้างขวางมากกว่าหลายเท่า ทั้งมีอาคารอยู่มากกว่า ก่อนที่ธนาคารจะย้ายมาอยู่นั้น ณ สถานที่นี้เป็นที่ทําการของสภาวัฒนธรรมแห่งชาติ

วังบางขุนพรหม ในครั้งนั้นมีสภาพแตกต่างกว่าในปัจจุบันนี้มาก กล่าวคือ ยังไม่มีเรือนไม้ที่เป็นฝ่ายการพนักงานฯ ยังไม่มีเรือนไม้ที่เป็นฝ่ายวิชาการ ไม่มีเรือนไม้ที่เป็นสโมสร สถานพยาบาล และโรงอาหาร ยังไม่มีเรือนไม้ที่เป็นที่เก็บพัสดุและเอกสาร ยังไม่มีโรงรถ ยังไม่มีเตาเผาธนบัตร ซึ่งขณะนี้ดัดแปลงเป็นที่อยู่ของยามรักษาการณ์ และยังไม่มีสถานีไทยโทรทัศน์ ลุกล้ำอาณาเขตเข้ามามากมายเช่นทุกวันนี้ ลองนึกภาพดูก็แล้วกัน จะเห็นว่าขณะนั้นบริเวณวังบางขุนพรหม มีเนื้อที่ว่างกว้างขวาง ใหญ่โต และเรียบร้อยกว่าในขณะนี้เพียงใด ในครั้งนั้น หน้าตึกพระตําหนักด้านริมแม่น้ำ มีสนามหญ้าเขียวชอุ่มกว้างใหญ่ และมีต้นประดู่ใหญ่ ใบหนา ร่มเย็นยืนต้นเรียงรายอยู่ริมเขื่อน และในบริเวณโดยทั่วไปนั้นก็มีต้นไม้ใหญ่ทั้งประเภทไม้ดอก ไม้ผล และไม้พุ่มสวยงามแปลก ๆ สระน้ำที่อยู่ใกล้สโมสรนั้นมีน้ำใสสะอาด ปลูกบัววิคตอเรียรอบ ๆ สระก็มีก้อนหินใหญ่ ๆ ลักษณะแปลก ๆ วางไว้ ก้อนหินที่ประหลาดก้อนหนึ่ง ขณะนี้ได้ทราบว่าได้นําไปเก็บรักษาไว้ใน พิพิธภัณฑสถานแล้ว สระน้ำบางส่วนนี้ ต่อมาก็ได้ถูกการลุกล้ำจากการตั้งสถานีไทยโทรทัศน์ไปบ้าง การที่สระจะต้องถูกถมในครั้งนั้น พนักงานได้รับแจกปลาให้นําไปเลี้ยงขยายพันธุ์ด้วย

เนื่องจากเป็นระยะที่สงครามใกล้จะสิ้นสุด เสื้อผ้าหายากยิ่งขึ้น ทั้งมีราคาสูง บรรดาข้าราชการ ตลอดทั้งพนักงานธนาคารได้รับการผ่อนผันให้ไม่ต้องสวมเสื้อนอกมาทํางาน ในตอนกลางวัน วันหนึ่ง มีเสียงสัญญาณภัยทางอากาศกังวานขึ้น ขณะที่พวกพนักงานกําลังปฏิบัติงานอยู่ และในไม่ช้าก็ปรากฏเครื่องบิน บินวนเวียนอยู่ในระดับต่ำ พวกเราตกใจกันมากต่างพากันวิ่งไปรวมกันอยู่บริเวณสระน้ำ ซึ่งมีหลุมหลบภัยอยู่ที่นั่น แต่ภายหลังทราบว่าเป็นเครื่องบินที่มาทิ้งร่ม ซึ่งมีเครื่องเวชภัณฑ์ลงมาให้ประชาชนชาวไทยที่บริเวณสนามหลวง พร้อมทั้งได้ทิ้งใบปลิวกระจายอยู่ทั่วไปและได้ปลิวมาตกในบริเวณวังบางขุนพรหมด้วย

ธนบัตรใบละพัน

 

การปฏิบัติงานที่ธนาคารได้รับมอบหมายจากกระทรวงการคลัง ตามพระราชกําหนดพันธบัตรออมทรัพย์ในภาวะคับขัน พุทธศักราช 2488 กําหนดว่าธนบัตรชนิดราคาหนึ่งพันบาทที่ออกใช้อยู่ในขณะนั้น ไม่เป็นเงินที่ชำระหนี้ได้ตามกฎหมาย ผู้มีธนบัตรราคานี้จะต้องนํามาส่งมอบให้ธนาคารแห่งประเทศไทยภายในเวลาที่กําหนด ซึ่งธนาคารจะจดบัญชีแสดงว่าผู้นั้นมีกรรมสิทธิ์ในพันธบัตรออมทรัพย์มูลค่าเท่าธนบัตรที่ส่งมอบไว้และพันธบัตรนี้มีกําหนดไถ่ถอนคืนภายใน 1 ปี

การจัดการเก็บธนบัตรราคาหนึ่งพันบาทหรือการรับจดบัญชีกรรมสิทธิ์ธนบัตรให้เป็นพันธบัตรดังกล่าวจากคนทั่วราชอาณาจักร ซึ่งต้องกระทําโดยรีบด่วนภายในกําหนดเวลา เมื่อธนาคารตั้งอยู่ที่ตึกธนาคารฮ่องกงฯ นั้น เมื่อธนาคารได้ย้ายมาอยู่ที่วังบางขุนพรหม งานในด้านนี้ได้มีปริมาณเพิ่มมากยิ่งขึ้น เพราะในระหว่างที่ธนบัตรนี้มีสภาพเป็นพันธบัตรจดบัญชีแสดงกรรมสิทธิ์นั้น การเปลี่ยนมือหรือซื้อขาย โอนกรรมสิทธิ์ หรือจำนำพันธบัตร ทั้งผู้โอนและผู้รับโอน หรือผู้จำนำและผู้รับจํานําจะต้องมากระทําที่ธนาคารแห่งประเทศไทย เช่นเดียวกับการโอน หรือขายและจํานองกรรมสิทธิ์ที่ดินซึ่งจะต้องไปกระทํา ณ สํานักงานที่ดิน

ในภาวะสงครามเช่นขณะนั้น การเงินหมุนเวียนมาก ประกอบทั้งได้มีบ่อนการพนันหรือกาสิโน การได้การเสีย นอกจากจะชําระหนี้กันด้วยเงิน ยังมีการชําระหนี้กันด้วยพันธบัตรนี้ด้วย ซึ่งในวันรุ่งขึ้นจะมีผู้มาติดต่อที่ธนาคารเพื่อขอโอนกรรมสิทธิ์พันธบัตรนี้เพื่อชําระหนี้สินมากมาย และหากเป็นวันต้นสัปดาห์ด้วยแล้ว ผู้มาติดต่อก็จะมากยิ่งขึ้น เจ้าหน้าที่จะต้องปฏิบัติงานด้วยความรวดเร็วในการค้นหาบัญชีกรรมสิทธิ์ ที่มีอยู่มากมาย หลายหมื่นราย เพื่อนํามาทําพิธีแก้ไขเปลี่ยนแปลงกรรมสิทธิให้ ความล่าช้าในการปฏิบัติงานย่อมจะทําให้ผู้มาติดต่ออารมณ์เสียเอาได้ง่าย ๆ เพราะตนเพิ่งเสียการพนันมา

ความรับผิดชอบ

ความผิดพลาด และการเสี่ยงในความรับผิดชอบในการปฏิบัติงานนี้ จะมีมากกว่าการจ่ายเงินตามเช็คมากมาย เพราะใบรับจดบัญชีแสดงกรรมสิทธิ์พันธบัตร ซึ่งเป็นหลักฐานที่นํามาติดต่อนั้นปลอมแปลงได้ง่ายกว่าเช็คมาก ประกอบทั้งลายมือชื่อเจ้าของกรรมสิทธิ์ก็มีอยู่มากมายกว่าเจ้าของบัญชีผู้ฝากเงินไว้กับธนาคาร ซึ่งมีทั้งลายมือภาษาไทยและภาษาต่างประเทศของคนทุกชาติทุกภาษาที่อยู่ในเมืองไทย รวมทั้งลายพิมพ์นิ้วมือของผู้ที่เขียนหนังสือไม่เป็นที่เคยเป็นเจ้าของธนบัตรใบละพันบาท

เมื่อถึงกําหนดเวลาที่จะต้องจ่ายเงินเพื่อไถ่ถอนพันธบัตรทั้งหมดด้วยแล้ว เจ้าหน้าที่ผู้ปฏิบัติก็จะยิ่งต้องเพิ่มทั้งความรวดเร็วและความรับผิดชอบยิ่งขึ้น ความผิดพลาดนั้นจะต้องรับผิดรายละหนึ่งพันบาทเป็นอย่างต่ำที่สุด เพราะพันธบัตรมีราคาหน่วยละพันบาท ซึ่งเงินพันบาทในสมัยนั้น มีคุณค่ากว่าในปัจจุบันนี้มากอยู่ แต่ก็เป็นเคราะห์ดีเหลือเกินที่งานนี้ได้ผ่านพ้นกันมาได้โดยไม่มีผู้ใดต้องรับผิด เป็นแต่เพียงเจ้าหน้าที่บางคน ต้องถูกขึ้นศาลในฐานะถูกอ้างเป็นพยานทั้งในคดีอาญาและคดีแพ่ง เนื่องจากผู้มีกรรมสิทธิ์ในพันธบัตรมีกรณีพิพาทฟ้องร้องกันซึ่งมักจะมีอยู่เสมอตลอดเวลา ความเรียบร้อยที่บังเกิดขึ้นนี้ผู้เขียนขอบันทึกไว้ ณ ที่นี้ด้วยว่าประการสําคัญนั้นสืบเนื่องมาจาก วิธีการ และแผนงานที่ท่านผู้เป็นหัวหน้างานหรือหัวหน้าส่วนการกู้เงินในขณะนั้นไว้วางไว้อย่างรอบคอบรัดกุมมาแต่แรก แม้ว่าจะมีเวลาเตรียมการอย่างกระทันหัน เพราะต้องกระทําภายในเวลาที่กฎหมายได้กําหนดไว้ก็ตาม

งานควบคุมการแลกเปลี่ยนเงินตรานับว่ามีบทบาทสําคัญอีกอย่างหนึ่ง ในขณะที่ประเทศอยู่ในภาวะสงครามเช่นเดียวกับงานหนี้สาธารณะ ดังได้กล่าวมาแล้ว วัตถุประสงค์ของงานนี้ในขั้นแรกก็เพื่อควบคุม ให้มีการรวบรวมเงินตราต่างประเทศที่หาได้ยากในขณะนั้นไว้ในแหล่งกลาง และควบคุมให้มีการใช้เงินนั้นไปในทางที่จําเป็นและเป็นประโยชน์แก่บ้านเมือง ทั้งเพื่อรักษาค่าภายนอกของเงินบาทให้มั่นคง และป้องกันการส่งเงินทุนออกนอกประเทศ เพื่อการนี้จึงมีกฎหมายบังคับให้การซื้อและขายเงินตราต่างประเทศต้องกระทําโดยได้รับอนุญาตจากเจ้าพนักงานควบคุมการแลกเปลี่ยนเงิน ซึ่งกระทรวงการคลังได้มอบหมายให้ธนาคารแห่ง ประเทศไทยปฏิบัติงานนี้แทน เมื่อสงครามใกล้จะสิ้นสุดลง และเมื่อระยะเวลาภายหลังสงครามยุติลงใหม่ ๆ นั้น ธุรกิจในด้านนี้มีปริมาณมาก และกลับมีความสําคัญทวียิ่งขึ้นเช่นเดียวกัน

อัตราแลกเปลี่ยนเงิน

 

การค้าขายระหว่างประเทศที่เริ่มขึ้นใหม่ ภายหลังสถานะสงครามสงบนั้นมีปัญหาในเรื่องอัตราแลกเปลี่ยนเงิน ตามที่จะซื้อขายกันมาก เพราะไม่สามารถจะกลับไปใช้อัตราเช่นก่อนสงครามได้ ก่อให้เกิดความผันผวนในเรื่องอัตราแลกเปลี่ยนอยู่ตลอดเวลา อัตราแลกเปลี่ยนที่ทางการกําหนดขึ้นไม่สามารถจะดํารงไว้เพราะมีการซื้อขายแลกเปลี่ยนกันในตลาดมืดในอัตราที่สูงมากกว่าที่ได้กําหนดไว้ตั้งเท่าตัว ความต้องการเงินตราต่างประเทศเพื่อจะนํามาใช้ฟื้นฟูบูรณะประเทศภายหลังสงคราม และเพื่อเป็นค่าใช้จ่ายในต่างประเทศในเรื่องที่จะเกิดประโยชน์แก่ส่วนรวมนั้นมีอยู่มาก จึงมีการบังคับให้ผู้ส่งสินค้าออกที่สําคัญ คือ ข้าว ยาง ดีบุก และ ไม้สัก ต้องส่งมอบเงินตราต่างประเทศค่าของส่งออกที่ขายได้ให้แก่ธนาคารแห่งประเทศไทย การส่งของเหล่านั้นออกก็จะต้องได้รับความพอใจจากเจ้าพนักงาน ควบคุมการแลกเปลี่ยนเงินก่อนว่าจะขายได้เงินตราต่างประเทศค่าของนั้นเข้ามาเท่าใด และต้องขายให้ในอัตราทางราชการ และหากผู้ใดมีความจําเป็นต้องใช้เงินตราต่างประเทศก็จะต้องขออนุญาตจากเจ้าพนักงานควบคุมการแลกเปลี่ยนซึ่งเป็นเจ้าหน้าที่ของธนาคารแห่งประเทศไทย และเมื่อได้รับอนุญาตแล้ว ก็จะไปซื้อเงินตราต่างประเทศเพื่อการนั้นจากธนาคารพาณิชย์ได้ในอัตราทางราชการคือถูกกว่าในท้องตลาดถึงเท่าตัว

พนักงานที่ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นเจ้าพนักงานควบคุมการแลกเปลี่ยนเงินในสมัยนั้น จะต้องได้รับความไว้วางใจ และต้องรับผิดชอบอยู่มาก จะต้องปฏิบัติงานด้วยความละเอียดถี่ถ้วน แม่นยำ ในคําสั่งกฎเกณฑ์ และตัวบทกฎหมาย เพราะความผิดพลาดที่เกิดขึ้นจากการปฏิบัติงานนั้นในบางกรณีอาจส่อถึงการทุจริตได้ง่าย ทั้งนี้สืบเนื่องมาจากอัตราแลกเปลี่ยนเงินตราของทางราชการซึ่งกําหนดค่าขึ้นตามกฎหมายเงินตรากับอัตราตลาดมืดหรือตลาดเสรีนั้นแตกต่างกันมากถึงเท่าตัวนั่นเอง

ผู้เขียนขอยุติที่จะเล่าสู่กันฟังไว้เพียงนี้ซึ่งเป็นช่วงระยะเวลาเมื่อ ธปท. อยู่ในภาวะสงครามและภายหลังเมื่อสงครามเพิ่งจะสิ้นสุดลง และโดยเฉพาะเรื่องที่เกี่ยวกับธุรกิจของธนาคารนั้นก็ขอกล่าวเฉพาะการงานที่ผู้เขียนต้องปฏิบัติเกี่ยวข้องอยู่โดยใกล้ชิดเท่านั้น